Wprowadzenie
Józef Tadeusz Makowski był artystą obdarzonym wieloma talentami, z których „światu” objawił kunszt malarski i zdolność rysowania. Natomiast pozostałe uzdolnienia, jak zmysł poetycki i zdolności muzyczne, nie zostały przez niego ujawnione szerszej rzeszy publiczności. Na temat jego zamiłowania muzycznego Wojciech Jastrzębowski mówił: „Makowski był sentymentalny; grywał na gitarze (…) miał uzdolnienia poetyckie, pisarskie, a także muzyczne…”.
W międzywojennej Polsce Tadeusz Makowski był artystą niedocenionym. Świadczyć o tym może zamieszczony w 1936 roku w „Kurierze Warszawskim” artykuł pióra Witolda Bunikiewicza. Autor pisał w nim: „Tadeusz Makowski był w Polsce mało znany jakkolwiek łączyły go z krajem nie tylko urodzenie, przebyte lata młodości i studiów…”.
Tadeusz Makowski do grona polskich wielkich malarzy wszedł stosunkowo późno, bo dopiero w latach sześćdziesiątych XX wieku. Wtedy to krytycy sztuki i animatorzy polskiej kultury docenili jego twórczość.
Z Oświęcimia do Paryża
Józef Tadeusz Makowski przyszedł na świat 29 stycznia 1882 roku w Oświęcimiu w rodzinie Stanisława i Petroneli Makowskich. Szkołę powszechną ukończył w Wilamowicach z ocenami celującymi niemal ze wszystkich przedmiotów. W 1894 roku rozpoczął naukę w Gimnazjum Św. Anny w Krakowie, które ukończył w 1902 roku. W tymże roku, na życzenie ojca, podjął studia na wydziale filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. W 1903 roku podejmuje naukę w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Na tej Uczelni jego talent malarski był kształtowany pod „okiem” dwóch profesorów: Józefa Mehoffera i Jana Stanisławskiego. Szczególnie ten ostatni wywierał duży wpływ na młodego adepta malarstwa.
Okres studiów w Krakowie dla Makowskiego, to również aktywna działalność w kabarecie „Zielony Balonik”, który został otwarty w 1905 roku w cukierni Jana Michalika z inspiracji krakowskich poetów, pisarzy i plastyków. W kabarecie Tadeusz Makowski zajmował się modelowaniem kabaretowych marionetek oraz projektowaniem teatralnych kostiumów i scenografii.
W 1908 roku ukończył Akademię Sztuk Pięknych w Krakowie z wyróżnieniem, otrzymując srebrny medal za projekt dekoracji ściennej. W tymże roku Makowski wyjechał za granicę. Po krótkim pobycie w Monachium udał się do Paryża. Ten wyjazd do Paryża, okazał się brzemienny w skutkach dla artysty, bowiem planował zostać tylko rok w mieście nad Sekwaną, a został aż prawie 25 lat, czyli do końca życia.
Po przybyciu w 1908 roku do Paryża Makowski zaczyna zapoznawać się z życiem artystycznym miasta. Spośród malarzy twórczość Puvisa de Chavannesa wywarła na nim największe wrażenie, czego wyrazem jest namalowany pod wpływem tego artysty obraz Chrzest w Jordanie, z około1909 roku.
Początki pobytu Makowskiego w Paryżu to czas narodzin kubizmu. Kierunek ten wywarł na nim bardzo silne wrażenie, o czym świadczą słowa zapisane w jego Pamiętniku: „W kubizmie są wartości, do których każdy malarz czujący formę dojść musi…”. W 1910 roku Makowski nawiązał kontakty towarzyskie z Henrim Le Fauconnierem, który należał do pionierów malarstwa kubistycznego. Efektem tej przyjaźni była decyzja artysty o malowaniu w tym stylu. W 1911 roku Makowski maluje pierwsze geometryzowane „prekubistyczne” pejzaże, m.in. . Pejzaż z żaglówką. Lata 1912 – 1913 w twórczości artysty były – jak podaje W. Jaworska – okresem kubistycznego malarstwa , w tym czasie powstało 19 olejnych obrazów oraz liczne szkice olejne i rysunki. Wymienić tu można kompozycje: Pejzaż z domami, Pejzaż bretoński, Martwa natura z nożem i melonem.
Rok 1913 w życiu Makowskiego przynosi pewne osiągnięcia oraz zmiany w życiu artystycznym. Do sukcesów można zaliczyć to, że dzięki poparciu Conrada Kickerta, bierze udział w wystawie „Moderne Kunstkring” w Muzeum Miejskim w Amsterdamie. Także to, że w tym roku wystawia w Salonie Niezależnych dwa obrazy: Kobieta z wiadrami i Pejzaże. Natomiast – jak wcześniej wspominano – rok 1913 przyniósł również poważne zmiany w twórczości artysty, bowiem podjął on decyzję o zerwaniu z kubizmem. Odnotował to w swoim Pamiętniku pisząc: „Wczoraj przywiozłem obrazy moje z Salonu Niezależnych, obejrzałem je jeszcze raz w atelier. Czuję, że następne nie będą im podobne, widzę w sobie ciągłą potrzebę zmiany…”. Można rzec, że w wieku 31 lat Tadeusz Makowski rozstał się z kierunkiem malarskim – kubizmem.
Wybuch wojny w 1914 roku stanowił dla Tadeusza Makowskiego problem natury politycznej, bowiem jako obywatel monarchii austro-węgierskiej nie mógł przebywać w Paryżu. Pomimo próśb o pozostanie w mieście nad Sekwaną nie uzyskał zgody i musiał opuścić Paryż. Schronienie artysta znalazł w domu malarza Władysława Ślewińskiego w bretońskim miasteczku Doëlen, o czym nie omieszkał odnotować w swoim Pamiętniku. „Opuściłem Paryż – pisał – w niepewności o jutro. Jestem w domu pp. Ślewińskich. Mam w nich serdecznych przyjaciół, czuję się jak w domu u siebie….
W kwietniu 1915 roku Makowski, nie chcąc nadużywać gościnności Ślewińskich, wyjeżdża do wsi rybackiej Le Pouldu i zamieszkuje w domu rodziny rybaków Kerhuel. O tym fakcie tak pisze w swoim Pamiętniku: Pokój mam z widokiem na morze i wyspę. (…) Chłopi u których mieszkam, bardzo są poczciwi. Wieczorem schodzę do nich na pogawędkę. Lubię siadywać przed wielkim kominem koło ognia z nimi. Wypalam fajkę, zabawiam ich rozmową…”.
W październiku 1915 roku, dzięki pomocy Władysława Mickiewicza, Tadeusz Makowski powrócił do Paryża, gdzie w celu zarobkowym, zajmuje się wykonywaniem lalek i ozdobnych pudełek. W lipcu 1916 roku artysta decyduje się spędzić wakacje, u znanej sobie, rodziny Kerhuel w Le Pouldu. Wraca tam także w 1917 roku i również spędza tam letnie miesiące. W czasie pobytu w Le Pouldu artysta maluje cykl pejzaży i scen rodzajowych z życia wiejskiego Bretanii o charakterze Brueglowskim. Powstają takie obrazy jak: Zagroda w Keranquernat, Młyn na wodą oraz portret Rybak z fajką. W tym czasie udaje się mu nawiązać kontakt z marszandem sztuki Gastonem Chèronem oraz galerią Vildrac. Pozwala mu to na skromne zyski, o czym pisze w swoim Pamiętniku: „Kilka dni temu udało się mi umieść kilka obrazów w Galerie Vildrac na rue de Seine.(…) Zaczynam skromny żywot malarza, na który chyba po tylu latach biedy zasłużyłem, (…) Początek skromny, ale pociesza mnie myśl, że Van Gogh sprzedawał obrazki po 5 fr. i jeszcze musiał o to prosić…”.
W latach 1918 – 1921 Tadeusz Makowski wakacyjne miesiące spędza w miejscowości Esplay koło Le Puy w Owernii. W tym okresie twórczość artysta pozostaje pod znakiem studiów lokalnego krajobrazu. Wyrazem tego jest obraz Widok mostu z Esplay. W 1921 roku odbyła się wystawa malarstwa Makowskiego w paryskiej Galerii Chèron oraz artysta wziął udział w Salonie Niezależnych.
Od roku 1921 w malarstwie Makowskiego zachodzą pewne zmiany. Przede wszystkim zaczął malować obrazy z życia dzieci. „Motyw dzieci – jak pisał Zygmund Klingsland – bardzo łatwo wytłumaczyć można pobudkami uczuciowymi: wielką wrażliwością Makowskiego na ich swoiste zupełnie piękno i wdzięk…”. Artysta malował głównie portrety dzieci w różnych ujęciach – dzieci pojedynczo, po dwoje, po troje, portrety samych głów i całych postaci. W 1922 roku maluje on obraz Kapela dziecięca, na temat, którego Wiktor Podowski w „Myśli Narodowej” pisał: „W obrazie pt. <<Kapela dziecięca>> twarze są syntetyczne, uproszczone, na oko niby zupełnie jednakowe, a jednak naprawdę bardzo subtelne zróżniczkowane w wyrazie…”. Według znawczyni malarstwa Makowskiego Władysławy Jaworskiej, Kapelę dziecięcą należy uznać za najważniejsze osiągnięcie artysty w dotychczasowej twórczości oraz za pierwszy obraz, gdzie określił swój styl.
Przełom lat 1927/1928 w twórczości Makowskiego, to niezwykle ważny czas, bowiem w tym okresie następuje wypracowanie przez niego własnego stylu malowania. Odnaleźć w nim można wpływ kubizmu i polskiej sztuki ludowej, malarstwa holenderskiego, naiwnego realizmu, plastyki dziecięcej. Z tego okresu pochodzi seria półcień przedstawiające motywy muzyczne – Chłopcy z fujarkami (ok. 1928 r.), Trzej grajkowie (1928 r.), Czworo dzieci z trąbą (1929 r.), Kobziarze (1929 r.).
Tadeusz Makowski, oprócz malowania, zaangażowany jest w szereg swoich wystaw. W 1926 roku wziął udział w ekspozycji w Galerie Au Sacrè du Printemps. W 1927 roku miała miejsce pierwsza indywidualna wystawa urządzona w Galerie Berthe Weill w Paryżu. Ekspozycja ta obejmowała dzieła z ostatnich dwudziestu lat pracy artysty. W listopadzie 1928 roku w Galerie Berthe Weill odbyła się druga indywidualna wystawa Makowskiego. Najnowszą twórczość artysty promował we wstępie do katalogu Louis Lèon-Martin, który nową formę Makowskiego określi jako rewelację w sztuce nowoczesnej. Wystawa w Paryżu w 1928 roku przyniosła artyście uznanie i popularność we Francji. Wystawę tę Makowski tak wspomina: „Moja druga wystawa (…) Przyszli wszyscy moi koledzy francuscy i polscy – toteż sala była pełna. (…) Koledzy winszowali mi, obecną wystawę uznali za znacznie lepszą od poprzedniej, mówiąc, że opanowałem w pełni moje możliwości – słowem prawdziwy start i zapowiedź na przyszłość. (…) Na tej wystawie sprzedałem dwanaście obrazów i dwa rysunki. (…) Cieszy mnie uznanie kolegów tak oczywiste”. W 1929 roku Makowski bierze udział w Salon de I Art. Indèpendant , gdzie prezentuje obraz Czworo dzieci z trąbą. W tymże roku duński kolekcjoner Rump kupuje jego obraz Trzej koledzy i przekazuje go do kolekcji Królewskiego Muzeum w Kopenhadze.
W 1931 roku w życiu i twórczości Tadeusza Makowskiego nastąpił polski akcent, bowiem w Paryżu odwiedził go Zygmunt Klingsland w towarzystwie Władysława Skoczylasa, dyrektora Departamentu Sztuki Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. W czasie spotkania dyrektor zakupił obraz Kapela dziecięca do Państwowych Zbiorów Sztuki w kraju.
Oprócz malarstwa, akwareli i rysunku Makowski uprawiał techniki graficzne – drzeworyt i litografię. Zajmował się także ilustrowaniem książek i projektowaniem okładek. W 1925 roku w Paryżu ukazały się Pastorałki autorstwa Tytusa Czyżewskiego, do których drzeworytnicze ilustracje wykonał Makowski.
Tadeusz Makowski zmarł – przeżywszy 50 lat – 1 listopada 1932 roku w szpitalu Hotel-Dieu w Paryżu na wylew krwi do mózgu. Pochowany został na cmentarzu polskim w Montmorency.
Wiktor Podowski tak pisał w 1936 roku o zmarłym malarzu. „…Był to człowiek oddany całkowicie sztuce, cichy, skromny, za rozgłosem się nie uganiał, łokciami się nie rozpychał. Zalety jego charakteru jak również poważny stosunek do sztuki, zjednały mu wielu przyjaciół…”. Potwierdzeniem słów autora może być fakt, że przyjaciele malarza po jego śmieci utworzyli „Towarzystwo przyjaciół T. Makowskiego”, które miało się zajmować propagowaniem twórczości artysty we Francji i innych krajach europejskich.
Zakończenie
Tadeusz Makowski jest dzisiaj uważany za jednego z bardziej znanych malarzy polskich XX wieku. Stworzył własny odrębny styl sztuki, który zawiera jednocześnie wszelkie elementy sztuki współczesnej, awangardowej. Jego malarstwo wniosło głębokie wartości do światowego skarbca sztuki nowoczesnej.
Największe zespoły prac Makowskiego znajdują się w Muzeum Narodowym w Warszawie, Krakowie i Poznaniu.
