red. Anna Kokot-Nowak
Jakże trudna to sztuka wykroić z człowieczego imaginarium fragment materialnej całości, wyciosać z nieistniejącego – realnie istniejące, powołać z niebytu – byt twórczy i cenny. Jednym z artystów, który posiadł owe umiejętności był francuski scenarzysta, pisarz i reżyser polskiego pochodzenia – René Goscinny. Autor urodził się 14 sierpnia 1926 roku w Paryżu. Przyszedł na świat w rodzinie żydowskiej – matka Anna Bereśniak pochodziła z Chodorkowa, małej wioski koło Żytomierza (obecnie Ukraina), jej ojciec był tam miejscowym rabinem. Z kolei Stanisław Simcha Gościnny – ojciec René, pochodził z Warszawy i był inżynierem chemikiem, który w poszukiwaniu łatwiejszego życia przeniósł się do Paryża w roku 1905. I to właśnie w tym mieście poznali się rodzice Goscinny’ego, a w roku 1919 wzięli ślub.
Stanisław Gościnny w stolicy Francji pracował między innymi także jako administrator dla Żydowskiego Stowarzyszenia Kolonizacji – Jewish Colonization Association (JCA). Organizacja została założona 11 września 1891 przez barona Marice’a de Hirscha. Stawiała sobie za cel ułatwienie emigracji masowej Żydów z Rosji i krajów Europy Wschodniej (przede wszystkim Rumunii) oraz pomoc w osiedleniu ich na terenach rolniczych kolonii, zakupionych w Ameryce Północnej (Kanada i Stany Zjednoczone), Ameryce Południowej (Argentyna i Brazylia) oraz osmańskiej Palestynie. Stanisław Gościnny w ramach obowiązków zawodowych został wysłany do Argentyny – w roku 1928 dołączyła do niego rodzina. René Goscinny miał wówczas zaledwie dwa lata. W dzieciństwie uczył się w szkole francuskiej w Buenos Aires, a wspomnienia z tego czasu – przefiltrowane przez autorską wrażliwość i uważność, wzbogacone pomysłami Jean-Jacquesa Sempégo, zostały potem opisane w przygodach Mikołajka.
Dziadek René ze strony matki – Abraham Lazare Bereśniak, założył w Paryżu drukarnię. Firma „Beresniak and Sons” działała w latach 1912 – 1975. Abraham z zawodu był redaktorem, pracował przy wielu dziennikach (publikował po francusku, w kilku językach wschodnioeuropejskich, po hebrajsku oraz w jidysz). W 1939 roku firma wydała pierwszy słownik hebrajsko-jidysz. Druk był w rodzinie Stanisława i Anny wielką świętością. René już w wieku dziesięciu lat oswajał się z nieco tajemniczym, szeleszczącym i brudzącym palce papierowym światem kreacji słowa. Miał też talent do języków obcych – w Argentynie potrafił mówić płynnie już nie tylko po francusku, ale także hiszpańsku, a kilka lat później opanował język angielski. Umiejętność ta przydała mu się w przyszłości – pisarz osobiście sprawdzał wszystkie przekłady swoich książek w językach, które znał bezpośrednio.
W roku 1943 część rodziny traci życie (wujowie Bereśniaków oraz dziadek Goscinny’ego zostali złapani i aresztowani we Francji, niektórzy zginęli w tak zwanej „strefie wolnej”; pozostali zostali deportowani do Auschwitz, gdzie ich zamordowano). René do końca życia będzie doświadczał czegoś, co jego córka nazwie po latach „poczuciem winy ocalałego”. Fakt, iż familia pisarza mieszkała już wówczas od wielu lat w Argentynie sprawił, że udało się im przetrwać czas Holocaustu. Poruszony działaniami wojennymi René rysował karykatury Adolfa Hitlera, Benito Mussoliniego czy Winstona Churchilla. Dodatkowo publikował swoje debiutanckie teksty oraz rysunki w czasopiśmie „Dzielnica Łacińska”. Ojciec Stanisław wyrażał aprobatę dla jego poczynań artystycznych i młody René coraz śmielej wkraczał w przestrzeń sztuki. W pierwszych pracach inspirował się przede wszystkim komikami amerykańskimi – Flipem i Flapem, a także serią komiksów francuskich.
Ojciec René umarł nagle w roku 1943 na wylew krwi do mózgu. Chłopiec miał wówczas zaledwie 17 lat. Rodzina nieoczekiwanie znalazła się w trudniej sytuacji materialnej (matka została z dwoma synami). Młody chłopak, w poczuciu odpowiedzialności za najbliższych, postanowił wspomóc osieroconą rodzinę i podjął pracę w fabryce regeneracji opon, na stanowisku asystenta księgowego. Po roku jednak zrezygnował z tego zajęcia i zatrudnił się jako rysownik w agencji reklamowej. Pierwsze zadanie, jakie dostał polegało na zaprojektowaniu etykiety butelki z oliwą. René przygotował rysunek winogron i przedstawił projekt zleceniodawcy. Ten jednak był rozczarowany banalnością pomysłu – wolałby tam zobaczyć… nagą kobietę.
Ostatecznie rodzina postanowiła przeprowadzić się do Nowego Jorku – na zaproszenie wuja Borysa (polecił na siebie mówić Bernard), brata matki René. Stany Zjednoczone jawiły się młodemu mężczyźnie jako miejsce, w którym spełni się artystycznie. Od lat pasjonował się amerykańskim kinem, a jego marzeniem była praca w studiu rysunkowym Walta Disneya. Niestety, okazało się, że bardzo trudno znaleźć mu zatrudnienie w tej branży – chodził od jednego studia filmów rysunkowych do drugiego i przyjmował każde, nawet najdrobniejsze zlecenie. Ostatecznie podjął pracę tłumacza w marokańskiej firmie importowo – eksportowej. Po roku, pragnąc uniknąć czekającej go służby wojskowej w amerykańskiej armii, wyjechał do Francji i to tam wstąpił do wojska. Służył w Aubagne, w
Alpejskim Batalionie Piechoty, potem został awansowany na starszego kaprala. Szybko ujawnił swój talent i mianowano go oficjalnym ilustratorem pułku, projektował menu dla kantyny oraz militarne plakaty. W roku 1947 pracował nad ilustrowaną wersją opowiadania Balzaka „Dziewczyna o złotych oczach”. W kwietniu tego samego roku wrócił do Nowego Jorku, kończąc tym samym swoją służbę wojskową.
Dopiero po półtorarocznym bezrobociu znalazł pracę w agencji reklamowej i w roku 1948 poznał Williama Eldera oraz Harvey’a Kurtzmana (który w roku 1955 zostanie redaktorem naczelnym magazynu satyrycznego „MAD”, a Elder oraz Goscinny – jego współpracownikami). Pismo „MAD” publikowało przede wszystkim rysunki satyryczne oraz komiksy, stawiające w żartobliwym świetle zjawiska społeczne i polityczne, jak również ważne postaci życia publicznego. Tymczasem w końcu talent scenopisarski Goscinny’ego został zauważony – mianowano go dyrektorem artystycznym w Kunen Publishers. W roku 1949 opublikował swoją pierwszą, 12 – stronicową książkę dla dzieci „Playtime Stories”, zawierającą przygody Robin Hooda, Pinokia oraz Aladyna. Kolejne książki miały charakter westernowy.
Podczas podróży na wakacje do Paryża przypadkowo poznał na statku francuskiego eksportera sera, który obiecał pomóc mu nawiązać kontakt z belgijskim autorem komiksów Jijé (Joseph Gillain). To z jego inicjatywy poznał Morrisa (Maurice de Bevere), z którym w latach 1955 – 1977 tworzył jako scenarzysta przygody Lucky Lucka. Dopiero gdy to on przejął serię, w 37 albumach komiksów pojawił się charakterystyczny humor twórcy. Pierwszy całkowicie samodzielnie wykonany przez Goscinny’ego komiks nosił tytuł „Dick Dicks” i opowiadał o przygodach detektywa. Ukazał się w kilku belgijskich gazetach.
Upłynęło kilka lat, nim Georges Troisfontaines, szef agencji World Press, który otwierał w roku 1951 swoje biuro na Polach Elizejskich, namówił Goscinny’ego do ostatecznego powrotu do stolicy Francji. To w tym biurze René poznał francuskiego rysownika i scenarzystę komiksowego Alberta Uderzo, z którym nawiązał wieloletnią współpracę. Rozpoczęli od pracy dla magazynu dla kobiet „Bonnes Soirées” („Sylvie”). Stworzyli także serię „Janko Pistolet” i „Luc Junior” w magazynie „La Libre Junior”. Przy okazji wyszło na jaw, że Goscinny zdecydowanie lepiej pisze niż rysuje. Niż zatem dziwnego, iż jego kariera jako ilustratora skończyła się po jego drugiej pracy – „Le Capitaine Bibobu”,
opublikowanej w „Risque-Tout” w 1955 roku. Pragnąc zmian – Goscinny, Uderzo, Jean-Michel Charlier i Jean Hébrard założyli w roku 1955 konsorcjum Edipress/Edifrance, które uruchomiło takie publikacje, jak „Clairon” (dla związku fabrycznego), a także „Pistolin” (dla firmy produkującej czekoladę). René Goscinny oraz Uderzo współpracowali przy serialu „Bill Blanchart” w „Jeannot”, „Pistolet in Pistolin” oraz „Benjamin et Benjamine” (w magazynie o tym samym tytule). Pod pseudonimem Agostini Goscinny napisał „Mikołajka” dla Jeana-Jacquesa Sempé’a i magazynu „Le Moustique”. Później „Mikołajek” został także opublikowany w magazynach „Sud-Quest Dimanche” oraz w „Pistole” (w latach 1956 – 1964).
W roku 1956 autor rozpoczął współpracę z magazynem „Tintin”. Jego wcześniejsze dzieło – opowieść o przygodach XVIII – wiecznego Indianina „Umpa – pa” z plemienia Szpokoszpoko, zostało przygotowane do publikacji seryjnej w piśmie „Tintin” i tam drukowane w latach 1958 – 1962. Dodatkowo René pojawił się w magazynie „Paris-Flirt” („Lili Manequin” z Willem) oraz „Vaillant” („Boniface et Anatole” z Jordomem i „Pipsi” z Godardem). Ośmielony sukcesami René Goscinny w roku 1959 powołał do życia europejski odpowiednik magazynu „MAD” – czyli „Pilote”. Współzałożycielem był również Jean-Michel Charlier, a także artyści – Albert Uderzo i Jean Hébrard. Twórcy pisma zrewolucjonizowali komiks światowy i humor – parodiując ówczesną kulturę masową, mass media i reklamę. Ich najbardziej kontrowersyjną kreacją było sparodiowanie Myszki Miki i powołanie do życia Miki Gryzonia – czyli odrażającego szczura z wybitymi zębami. Ostatecznie magazyn „Pilote” został zakupiony przez Georgesa Dargauda w roku 1960, a René Goscinny został jego redaktorem naczelnym. W piśmie „Pilote” opublikowana została seria kultowych komiksów o „Przygodach Galla Asteriksa” oraz seria komiksowa o chciwym i dwulicowym wezyrze Iznogudzie. Ten ostatni komiks jest częściowo parodią „Księgi tysiąca i jednej nocy” – wykorzystywany jest jej pomysł i poszczególne elementy; czytamy więc o latających dywanach, dżinnach i czarodziejach. Warto także odnotować, że René Goscinny jest reżyserem filmu animowanego „Lucky Luck. Daisy Town” (1971), współreżyserem filmów: „Asteriks i Kleopatra” (1968) – we współpracy z Albertem Uderzo i Lee Payantem oraz „Dwanaście prac Asteriksa” (1976) – wspólnie z Albertem Uderzo i Pierre’em Watrinem. Autor ma na koncie także kilka filmów fabularnych, między innymi „Dożywocie”
Zaiste, twórca tak wielu tekstów satyrycznych nie mógł chyba zginąć dziwniejszą i bardziej irracjonalną śmiercią. 5 listopada 1977 roku zabił go… rutynowy test wysiłkowy w gabinecie kardiologa. Podczas jazdy na rowerze stacjonarnym doznał nagłego zatrzymania krążenia i zmarł w wieku zaledwie 51 lat (powód: niezdiagnozowana dusznica bolesna). Pochowany został na cmentarzu żydowskim w Nicei. Pozostawił pogrążoną w żałobie żonę Gilberte Pollaro-Millo (poślubioną w roku 1967) oraz córkę Anne (obecnie pisarka i strażniczka jego literackiej spuścizny).
Od roku 1996 podczas Międzynarodowego Festiwalu Komiksu w Angoulême w Francji – spośród najlepszych młodych twórców komiksów na świecie, wybierany jest laureat wyróżnienia „René Goscinny Award”. Imieniem scenarzysty nazwano na Saskiej Kępie w Warszawie Liceum Francuskie im. René Goscinny’ego (Lycée français de Varsovie René Goscinny). Przed budynkiem liceum 25 września 2013 roku odsłonięto pomnik pisarza – w uroczystościach uczestniczyła córka twórcy. Z kolei 23 stycznia 2020 roku francuski minister kultury odsłonił w XVI dzielnicy Paryża trzymetrowy, spiżowy pomnik Goscinny’ego (pod adresem 56 rue de Boulainvillers), gdzie pisarz mieszkał w latach 1967 – 1977. Jest to w tym mieście pierwszy publiczny pomnik poświęcony twórcy komiksu. W styczniu 2021 francuskie miasto Angoulême postanowiło uhonorować twórcę i stworzyć wielki mural przy ulicy noszącej nazwę scenarzysty. Autorem projektu była artystka Catel, twórczyni komiksowej biografii Goscinny’ego, zatytułowanej „Le Roman des Goscinny” (2019); instalacja ma powierzchnię 196 metrów kwadratowych. Mural przedstawia artystę przy maszynie do pisania, siedzącego na tle biblioteki, a wokół umieszczono stworzone przez niego cztery słynne postacie – Asteriksa, Lucky Luke’a, Iznogouda i Mikołajka oraz dymki z najsłynniejszymi dialogami twórcy.
Po śmierci René Goscinny’ego Uderzo zdecydował się pisać kolejne teksty do „Asteriksa” kontynuując serię, ale czynił to już znacznie wolniej niż Goscinny. W roku 2011 przekazał serię – pisarzem został Jean-Yves Ferri, a ilustratorem – Didier Conrad. Podobna sytuacja miała miejsce z serią komiksów o wezyrze Iznogudzie – kolejne przygody opisywał Tabary, a Morris kontynuował tworzenie przygód Lucky Lucka (z udziałem różnych pisarzy).
Anna Kokot-Nowak
https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_most_translated_individual_authors [dostęp: 11.08.2017].
