prof. Tadeusz Panecki
Antoni Józef ZDROJEWSKI, ps. „Daniel”, „Nestor”, „Junosza”, „Ojciec”, urodzony 26 marca 1900 r. w Skorzewie na Kaszubach, zmarł 13 maja 1989 r. w Paryżu, generał brygady Wojska Polskiego, oficer piechoty i artylerii, jeden z wybitnych organizatorów i dowódców polskiego ruchu oporu we Francji w latach II wojny światowej. W 1917 r. jako poddany Cesarstwa Niemieckiego został wcielony do armii pruskiej, po kapitulacji II Rzeszy brał udział w Powstaniu Wielkopolskim oraz w wojnie polsko – bolszewickiej. W Wojsku Polskim od stycznia 1919r., początkowo w 1 Dywizji Strzelców Wielkopolskich, a od listopada 1919 r. do czerwca 1920 r. oficer 66 Kaszubskiego pułku piechoty. Od 14 lutego do 21 czerwca 1921 r. był słuchaczem 38 klasy im. księcia Józefa Poniatowskiego Szkoły Podchorążych Piechoty w Warszawie. 3 maja 1922 r. został zweryfikowany w stopniu podporucznika ze starszeństwem z dniem 1 lipca 1921 roku i 1549 lokatą w korpusie oficerów piechoty. Awans na porucznika otrzymał ze starszeństwem z dniem 1 lipca 1921 roku. W latach 1923 – 1924 był oficerem 43 pułku piechoty Strzelców Kresowych stacjonującego w Dubnie i Brodach. Jako oficer tego pułku został odkomenderowany do batalionu szkolnego piechoty Okręgu Korpusu Nr II w Lublinie na stanowisko oficera broni. W listopadzie 1925 r. otrzymał przeniesienie do 16 pułku artylerii polowej w Grudziądzu w celu przeszkolenia w nowym rodzaju broni, po czym nastąpiło przeniesienie z korpusu oficerów piechoty do korpusu oficerów artylerii. Następnie objął stanowisko dowódcy baterii w 16 pułku artylerii polowej. 27 stycznia 1930 r. został awansowany do stopnia kapitana ze starszeństwem z dniem 1 stycznia 1930 r. i 72 lokatą w korpusie oficerów artylerii. O stycznia 1930 r. do grudnia 1937 r. dowodził III dywizjonem artylerii w macierzystym pułku. Na stopień majora otrzymał awans ze starszeństwem z dniem 19 marca 1937 r. Od grudnia 1937 r. do rozpoczęcia wojny pełnił służbe w Departamencie Artylerii Ministerstwa Spraw Wojskowych na stanowisku szefa Wydziału Studiów.
1 września 1939 roku w życiu i karierze wojskowej majora A. Zdrojewskiego rozpoczął się nowy , najważniejszy etap. Uczestniczył w walkach z Niemcami dowodząc dywizjonem artylerii, a po klęsce przez Rumunię , Bałkany i Włochy przedostał się do Francji i zameldował się w Paryżu oddając się do dyspozycji gen. Władysława Sikorskiego, organizującego na obczyźnie Wojsko Polskie. Otrzymał przydział do formowanej w miejscowości Parthenay (depatrament Deux -Sevres) 2 Dywizji Strzelców Pieszych gen. Bronisława Prugara – Ketlinga , na stanowisko
dowódcy II Dywizjonu 2 Warszawskiego pułku artylerii lekkiej (dowódca: ppłk Klaudiusz Reder). W kampanii francuskiej w czerwcu 1940 r. mjr A. Zdrojewski uczestniczy w walkach dywizji w rejonie Belforu. W nocy z 19 na 20 czerwca w sytuacji dokonującej się katastrofy Francji dywizja w składzie XLX Korpusu Armijnego gen. Daille przekroczyła granicę szwajcarską, gdzie żołnierze w liczbie około 13 tys. złożyli broń i – zgodnie z międzynarodowym prawem wojennym – zostali internowani. Mjr A. Zdrojewski podzielił los oficerów i żołnierzy 2 DSP, jednak nie zamierzał czekać końca wojny w neutralnej Szwajcarii. W listopadzie 1940 r. przedostał się do południowej Francji, która – zgodnie z francusko – niemieckim układem rozejmowym z 22 czerwca 1940 r. (armistice)- nie podlegała okupacji i stanowiła tak zwaną strefę wolną (zone libre) , gdzie marszałek Philippe Petain utworzył tak zwane Państwo Francuskie ( Etat Francais) ze stolicą w Vichy, kolaborujące z III Rzeszą. Tam, z uratowanych po klęsce Francji polskich żołnierzy gen. Juliusz Kleeberg , były attache wojskowy w Paryżu, zorganizował półjawne jednostki Wojska Polskiego, jako rezerwę dla formowanych w Wielkiej Brytanii Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Mjr A. Zdrojewski po zameldowaniu się u gen. J. Kleeberga otrzymał przydział na stanowisko dowódcy okręgu WP w Lyonie, którą to funkcję pełnił przez najbliższe dwa lata. Zagrożony aresztowaniem przez Niemców, którzy po wylądowaniu wojsk anglo – amerykańskich z 7 na 8 listopada 1942 we francuskiej Afryce Północnej , 11 listopada wkroczyli do strefy wolnej, Zdrojewski przedostał się do Hiszpanii, z zamiarem dotarcia na Wyspy Brytyjskie. Aresztowany przez władze frankistowskie został osadzony w słynnym obozie koncentracyjnym w Miranda de Ebro, skąd po kilku miesiącach ratował się ucieczką i przez Gibraltar drogą morską w końcu lutego 1943 r. dotarł do Londynu. Polskie władze wojskowe skierowały mjr. A. Zdrojewskiego do dyspozycji Wydziału Spraw Specjalnych (WSS) MON mjr. dypl. Tadeusza Szumowskiego, którego zadaniem było ścisłe współdziałanie z brytyjskim Zarządem Operacji Specjalnych (Special Operations Executive – SOE) w kwestii przygotowania i przeprowadzenia działań sabotażowo dywersyjnych przeciwko Niemcom w polskich skupiskach we Francji, Belgii i Holandii (akcja kontynentalna) to jest: szkolenie instruktorów, dowódców, radiotelegrafistów, organizowanie
przerzutu na kontynent ludzi, broni, sprzętu i uzbrojenia. Organizowaniem konspiracji w skupiskach polonijnych z mandatu polskich władz w Londynie zajmowała się utworzona przez Aleksandra Kawałkowskiego („Justyn”) 6 września 1941 r w Lyonie Polska Organizacja Walki o Niepodległość -POWN („Monika”), która początkowo, do listopada 1941 r. , oznaczona była kryptonimem „Angelika”. Początkowo POWN miała cywilno-wojskowy charakter i w jej działaniu w strefie wolnej dominowały takie formy jak: propaganda antyniemiecka, działalność wydawnicza, wywiad polityczny i przygotowanie Polaków do wystąpienia czynnego po wylądowaniu aliantów we Francji. Z czasem, kiedy zbliżał się termin inwazji, zarówno władze brytyjskie jak i polskie coraz większy nacisk kładły na wojskowe przygotowania POWN do działań . Stąd koncepcja wysłania do Francji dobrze przeszkolonego oficera sztabowego , który wspierając Szefa Głównego POWN jako szef wojskowy przygotowałby organizacje do wystąpienia zbrojnego . Wybór padł na świeżo przybyłego z Francji mjr. A. Zdrojewskiego, który został skierowany na 10 – tygodniowe przeszkolenie w ośrodkach SOE i WSS MON. Odbył również kurs w polskim Centrum Wyszkolenia Artylerii. WSS MON opracował szczegółowy plan działania oraz przygotował instrukcje dla przyszłego szefa wojskowego POWN. Całość została ujęta w obszerne dossier pod nazwą „Afera Daniel” i przedstawiona ministrowi obrony Narodowej gen. prof. Marianowi Kukielowi do zatwierdzenia. Dokumentację szefa wojskowego POWN WSS MON przesłał następnie do Biura Akcji Kontynentalnej Ministerstwa Spraw Wewnętrznych do wiadomości i uzgodnienia w punktach dotyczących działalności „cywilnej”. Mjr A. Zdrojewski otrzymał uprawnienia dowódcy Wielkiej Jednostki. Przerzut drogą powietrzną do Francji (operacja „Covey”) nastąpił w nocy z 22 na 23 lipca 1943 r. Zdrojewski wraz z radiotelegrafistą plut. Antonim Puciłowskim („Synek”) zostali zrzuceni w rejonie Saint Etienne. Od tego momentu Zdrojewski legitymował się stopniem podpułkownika, gdyż w w tego typu operacjach zrzutowych obowiązywała zasada, że każdy oficer po wylądowaniu na terenie operacyjnym był automatycznie awansowany o stopień wyżej, natomiast podoficerowie uzyskiwali stopień podporucznika, bez względu na cenzus. Ppłk A. Zdrojewski zainstalował swoją pierwszą kwaterę w Lyonie i po
rozmowach z płk. dypl. Józefem Jakliczem, który zastąpił gen. J. Kleeberga na stanowisku dowódcy jednostek WP oraz z A. Kawałkowskim, przystąpił do realizacji powierzonych zadań. Przy pomocy zrzuconych następnie z Wielkiej Brytanii oficerów oraz kadry przekazanej przez płk. Jaklicza i dostarczonego w zrzutach uzbrojenia i wyposażenia rozbudowywał POWN jako strukturę wojskową gotową do działań partyzanckich i sabotażowo-dywersyjnych. Budując struktury wojskowe nawiązał kontakty z przedstawicielami francuskiej Resistance: kpt. Malleret i płk Kleber ( Francs – Tireurs et Parisans Francaises – FTPF), gen. Joinville (Forces Francaises de l’Interieur – FFI). Na początku 1944 r. odbył pierwsze rozmowy z Krajowym Delegatem Wojskowym, przedstawicielem gen. Charles’a de Gaulle’a gen. Jaques’em Chaban – Delmas’em. W pierwszych dniach września 1943 r. ppłk Zdrojewski przeniósł swoja kwaterę w rejon Lille, na północy Francji, gdyż na tym właśnie obszarze miał wykonać najważniejsze zadania wojskowe zlecone przez Brytyjczyków i polskie władze wojskowe w Londynie. Stan liczbowy POWN w okresie przedpowstańczym określany był na około 6,5 tys. członków zorganizowanych w 162 placówkach w północnej Francji, Belgii oraz holenderskiej Limburgii i 126 placówkach na obszarze Francji południowej. Po przeniesieniu kwatery do Paryża wiosną 1944 r. ppłk Zdrojewski zorganizował swój sztab, na którego czele stanął ppłk inż. Kazimierz Gaberle. W połowie maja 1944 r. „Daniel” zameldował centrali w Londynie o gotowości bojowej swych oddziałów w rejonie Lille do wykonania działań sabotażowo-dywersyjnych (plan „Bardsea”) w momencie inwazji na kontynent. W tym czasie wojskowa struktura „Moniki” przedstawiała się następująco: okręg „Północ” (Lille) – dowódca mjr Maciej Grabowski; okręg „Paryski” – dowódca kpt. Antoni Bogusławski; okręg „Zachodni” (Limoges) – dowódca ppłk Janusz Górecki; okręg „Wschodni” (Grenoble) – dowódca mjr Włodzimierz Mizgier – Chojnacki; okręg „Południe” (Tuluza) – dowódca ppłk Wilhelm Popełka. Naturalnym zapleczem kadrowym dla rozbudowywanych struktur wojskowych „Moniki” była internowana w Szwajcarii 2 DSP. W celu wydobywania z obozów dla internowanych potrzebnych oficerów i żołnierzy Zdrojewski powołał do życia zainstalowaną w Bernie specjalną placówkę kierowaną przez kpt. dr. Jana Dobrzelewskiego. W przededniu inwazji
kontynentu liczebność POWN wzrosła do około 8 tys. ludzi. 28 maja 1944 r. doszło do zawarcia umowy między ppłk. A. Zdrojewskim a gen. J. Chaban – Delmas’em, na mocy której oddziały POWN weszły w skład FFI i podlegając taktycznie francuskiemu dowództwu miały pozostać na tym statusie do wyzwolenia, po czym powrócić do dyspozycji władz polskich. W związku ze zbliżającą się inwazją w sztabie szefa wojskowego POWN utworzono dział informacyjny kierowany przez por. Władysława Ważnego („Tygrys”), którego zadaniem było pozyskiwanie informacji wywiadowczych na obszarze północnej Francji i przekazywanie ich dowództwu Sprzymierzonych. Największym osiągnięciem siatki „Tygrysa” było zlokalizowanie niemieckich wyrzutni latających bomb V-1 usytuowanych w departamentach Nord i Pas-de-Calais, z których począwszy od 13 czerwca Niemcy ostrzeliwali Londyn. Dane o 173 wyrzutniach przekazano drogą radiową do Londynu, po czym bombowce RAF-u precyzyjnie naprowadzone na cel niszczyły instalacje niemieckie. Por. W. Ważny swoją bardzo pożyteczną działalność przepłacił życiem, zginął w niemieckiej zasadzce 19 sierpnia 1944 r. Po wylądowaniu aliantów w Normandii 6 czerwca, oddziały POWN przystąpiły do działań otwartych. Zmobilizowane bataliony, kompanie , oddziały i plutony POWN w liczbie około 16 tys. wzięły czynny udział w walkach o wyzwolenie Francji, w tym w Powstaniu Paryskim (19-25 sierpnia 1944 r.). 19 sierpnia ppłk A. Zdrojewski spotkał się z dowódcą powstania płk. Henri Rol- Tanguy w celu omówienia współdziałania oddziałów POWN i FFI. Po zwycięskim zakończeniu walk w koszarach Bessieres, które – zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami – stać się miały punktem zbornym dla okręgu paryskiego stawiło się około 1300 żołnierzy POWN.
Po zakończeniu walk o wyzwolenie Francji ppłk. A. Zdrojewski od września do grudnia 1944 r. pełnił funkcje szefa Delegatury MON na Francję. 21 września 1944 r. otrzymał awans na stopień pułkownika. W grudniu 1944 r. w uznaniu zasług w walce o wolność Polski i Francji, Tymczasowy Rząd Republiki Francuskiej gen. Ch. de Gaulle’a nadał Antoniemu Zdrojewskiemu stopień generała brygady Francuskich Sił Zbrojnych. Wcześniej, bo 4 września udekorowany został przez władze francuskie Orderem Legii Honorowej.Od grudnia 1944 r. do marca 1945 r. był Delegatem
Wojskowym MON we Francji, po czym po krótkim pobycie w Centrum Wyszkolenia Artylerii w Wielkiej Brytanii, powrócił do Francji i objął stanowisko szefa Oddziału Likwidacyjnego, które piastował do demobilizacji w listopadzie 1947 r. Po odejściu w stan nieczynny osiedlił się we Francji pełniąc przez długie lata funkcję przewodniczącego Związku Uczestników Polskiego Ruchu Oporu we Francji (ZUPROwF).11 listopada 1964 r. dekretem Prezydenta RP na Uchodźstwie Augusta Zaleskiego został awansowany do stopnia generała brygady. Od 1970 r. aż do śmierci był wielkim mistrzem reaktywowanego Zakonu Templariuszy. Na swojego następcę wyznaczył George’a Lamiranda.
W 1950 r. A. Zdrojewski ożenił się z Lilianą Lefevre, obywatelką Belgii, która w czasie wojny współpracowała z ogniwami POWN działającymi na terenie jej kraju. Małżeństwo zamieszkało w Paryżu przy rue de Richelieu 25.
5 lipca 1975 r. samozwańczy „Prezydent Wolnej Polski na Wychodźstwie” Juliusz Nowina – Sokolnicki mianował gen. bryg. Antoniego Zdrojewskiego „Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych” i awansował na „generała broni” ze starszeństwem z dniem 1 marca 1941 r.. 3 maja 1979 r. przyszła kolejna nominacja tym razem na „Marszałka Polski”. Należy nadmienić, że wszystkie awanse i nadania odznaczeń wręczone przez Sokolnickiego nie były uznawane przez władze RP na uchodźstwie. Nie uznawały ich – co oczywiste – władze PRL, ale również władze III RP. Gen. A. Zdrojewski – w przeciwieństwie na przykład do gen. Stanisława Maczka – nie tylko nie potępił działalności samozwańczego „Prezydenta”, ale przyjmował awanse i obnosił się w mundurze marszałkowskim na różnych uroczystościach. Środowisko kombatanckie PSZ w Londynie krytycznie odnosiło się do postawy „awansowej” Zdrojewskiego. Potępiono również jego uczestnictwo 13 września 1977 r. w oficjalnej uroczystości złożenia wieńca pod Łukiem Triumfalnym przez I Sekretarza KC PZPR Edwarda Gierka, z którym Zdrojewski bezpośrednio po uroczystości odbył krótka, serdeczną rozmowę.
Gen. bryg. Antoni Zdrojewski – poza odznaczeniami francuskimi- posiadał odznaczenia brytyjskie ( m.in. Order Imperium Brytyjskiego, Gwiazdę Wojny 1939-1945) oraz oczywiście
odznaczenia polskie , w tym: Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari, Krzyż Walecznych, Zloty Krzyż Zasługi Medal Polskiego Ruchu Oporu we Francji.
Po śmierci spoczął na Cmentarzu Champeaux w Montmorency pod Paryżem. Wojenne dokonania gen. Antoniego Zdrojewskiego na trwale zapisały się w księgach polskiej historii wojskowej XX wieku. Pamięć o jego wojennej drodze i chwalebnych czynach kultywowana jest przez lokalne społeczności w Polsce i we Francji. W rodzinnym Skorzewie jedną z ulic ochrzczono imieniem generała, podobnie we francuskim miasteczku Le Russey , położonym w pobliżu granicy szwajcarskiej, na terenie walk stoczonych przez 2 DSP w 1940 r., jadąc ulicą gen. de Lattre de Tassigny, wjedziemy w rue Daniel Zdrojewski.