dr Ewa Bobrowska
Paryz
Była kobietą o wyjątkowej osobowości, wybitną malarką, znakomitą pejzażystką, wziętą portrecistką intelektualnych i artystycznych elit Paryża « szalonych lat ». Przed jej sztalugami zasiadały najciekawsze osobistości tamtego okresu, zarόwno z kręgόw lewicujących, jak i arystokratycznych. Malowała swoją rodzinę, przyjaciόł, kolegόw artystόw, literatόw, m.in. kilku laureatόw literackiej Nagrody Nobla, muzykόw, naukowcόw, politykόw i działaczy, dyplomatόw, marszandόw, a także nieznanych z nazwiska starcόw, kobiety, dzieci.
Jej życie osobiste to barwne, ale jednocześnie tragiczne losy wyemancypowanej kobiety, ktόra godziła ambicje zawodowe z obowiązkami cόrki, siostry, matki, żony, partnerki, czy przyjaciόłki wybitnych postaci: dziennikarza i krytyka literackiego, działacza lewicowego, Michała Mutermilcha, poetόw: Leopolda Staffa i Rainera Marii Rilkego, historyka i krytyka sztuki Rogera Fry’a, a także największej miłości jej życia, Raymonda Lefebvre’a.
Mela (Maria, Melania) Muter (Mutermilch) urodziła się 26 kwietnia 1876 w Warszawie w dobrze sytuowanej, zasymilowanej, kultywującej polskie tradycje patriotyczne i postępowe żydowskiej rodzinie kupca Fabiana Klingslanda i Zuzanny z Feigenblattόw. Była siostrą m.in. Zygmunta Klingslanda, krytyka sztuki i dyplomaty. Po maturze i kilku latach nauki rysunku i gry na fortepianie, w 1899 odbyła roczne studia w Szkole Rysunku i Malarstwa dla Kobiet Miłosza Kotarbińskiego. W tymże roku poślubiła Michała Mutermilcha. W 1901 wyjechała wraz z mężem i rocznym synem Andrzejem do Paryża, gdzie krόtko studiowała na Akademii Colarossi, a być może także na założonej w 1904 roku Akademii Grde Chaumière. W 1905 korzystała z rad w dziedzinie grafiki Josepha-Victora Roux-Championa, ktόry sam zapoznał się z syntetyzmem Gauguina za pośrednictwem Władysława Ślewińskiego. Z perspektywy lat uważała się jednak za samouka.
Z Paryża odbywała liczne podroże. Przed I wojną światową malarskie wakacje spędzała m.in. w Bretanii, Katalonii i Kraju Baskόw. Świadectwem tych podrόży są liczne pejzaże, a także portrety przedstawicieli miejscowej ludności, często w strojach regionalnych. W pierwszych latach wojny przebywała w Bretanii, w Szwajcarii i we Włoszech. Jej mąż i brat zaciągnęli się do Legii Cudzoziemskiej. Ona zaś w 1916, w czasie bitwy pod Verdun, opiekowała się rannymi.
W latach 1917-1920 była związana uczuciowo z francuskim działaczem lewicowym, Raymondem Lefebvrem (1891-1920), ktόrego miała zamiar poślubić. Planom tym położyła kres tragiczna śmierć ukochanego w katastrofie morskiej w 1920 w drodze powrotnej z II Kongresu III Międzynarodόwki w Moskwie. Lefebvre należał do pokolenia młodych francuskich intelektualistόw, ktόrych wojna pozbawiła iluzji wobec systemu kapitalistycznego. Ich przekonania antymilitarne i pacyfistyczne szybko uległy radykalizacji pod wpływem płynącej z rewolucyjnej Rosji « wielkiej jasności ». Ich działalność polityczną wspierało m.in. założone w 1919 przez słynnego francuskiego pisarza Henri’ego Barbusse’a, Lefebvre’a oraz jego przyjaciela, a pόźniejszego przywόdcy francuskich komunistόw Paula Vaillant-Couturiera pismo pacyfistyczne, antykapitalistyczne, komunizujące i prosowieckie Clarté [Jasność]. Muter wspόłpracowała z nim jako ilustratorka. Pomagała rόwnież swemu poważnie choremu na płuca ukochanemu w pracy politycznej. W latach 1918-1920 towarzyszyła mu podczas jego kolejnych kuracji w Pirenejach i w Alpach, czuwając jednocześnie nad sanatoryjnym leczeniem poważnie chorego syna. Nie zapominała jednak o własnej karierze malarskiej.
Lefebvre wprowadził ją w kręgi demokratycznej, lewicującej paryskiej elity artystycznej i intelektualnej. Znała pisarza Anatola France’a i rzeźbiarza Antoine’a Bourdelle’a. Portretowała osoby z kręgu hinduskiego laureata literackiej Nagrody Nobla w 1913 roku, Rabîndranâtha Tagore, ambasadora Chin, Hoo-Wei-Teh, czy hrabiego Mihaly’ego Karolyi, pierwszego premiera niezależnych Węgier. Malowała wizerunki przyjaciόł artystόw i architektόw: Leopolda Gottlieba, Diego Rivery, Alberta Gleizesa, Gino Severiniego, Auguste’a Perreta, Chany Orloff, a także muzykόw: Alberta Roussela, Arthura Honeggera, Dody Conrada, Edgara Varèse’a i wielu innych. Każdego modela traktowała z rόwnym zaangażowaniem, dbając o oddanie podobieństwa i zindywidualizowanie wizerunku. Kontakty z lewicą francuską utrzymywała przez całe życie, także po śmierci Lefevbre’a, a wśrόd portretowanych przez nią lewicowych działaczy był nie tylko Paul Vaillant-Couturier, ale także socjalistyczny, a następnie komunistyczny deputowany Marcel Cachin. Do końca pozostała rόwnież wierna ideom pacyfistycznym, m.in. podpisując, już po II wojnie światowej, antywojenną odezwę francuskich malarek i rzeźbiarek. Działała także na rzecz uznania i ochrony granicy polskiej na Odrze i Nysie.
Pochodząca z rodziny żydowskiej artystka już od czasu swoich wyjazdόw do Bretanii przejawiała zainteresowanie katolicyzmem, co znajdowało dyskretne, ale niezwykle liryczne i głębokie odbicie w jej twόrczości. Malowała madonny z dzieciątkiem, święta rodzinę, ucieczkę do Egiptu, pόźniej sceny z Nowego Testamentu. Pod wpływem bolesnych ciosόw życiowych: śmierci matki, siostry, następnie ukochanego w niewyjaśnionych okolicznościach, wreszcie ojca, Mela Muter przyjęła wiarę katolicką w lutym 1923 roku w Warszawie. Rodzicami chrzestnymi byli Władysław i Aurelia Reymontowie. Bliska zarόwno ideałom chrześcijańskim, jak i socjalistycznym, wrażliwa na ludzkie nieszczęścia, artystka podejmowała często tematy obrazujące niedolę, cierpienie, ubόstwo, brzydotę, starość, chorobę i kalectwo. Tę jej specyficzną postawę, wywodzącą się zarόwno z ideologii lewicowej, jak i katolicyzmu, nazwać można roboczo „komunizującym chrześcijaństwem” lub „chrześcijańskim komunizmem”.
Muter utrzymywała kontakty, zarόwno osobiste i rodzinne, jak i zawodowe z Polską, Wystawiała m.in. w Warszawie, gdzie w Zachęcie w 1902 odbył się jej indywidualny debiut wystawowy, a także w Krakowie, Lwowie i Poznaniu. Uczestniczyła rόwnież czynnie w życiu polskigo środowiska artystycznego w Paryżu. Należała do kolejnych polskich stowarzyszeń w Paryżu: Towarzystwa Polskiego Artystyczno-Literackiego, gdzie pełniła funkcję sekretarza sekcji artystycznej (1902), Towarzystwa Artystόw Polskich (TAP) w Paryżu oraz Związku Artystόw Polskich we Francji. Uczestniczyła w wystawach polskich artystόw zagranicą: w galerii José Dalmau w 1912 w Barcelonie, w ktόrej rok wcześniej miała bardzo udaną wystawę indywidualną, w imprezach organizowanych przez TAP w latach 1913 i w 1914, a także w czasie I wojny: Wystawie artystόw polskich w Paryżu, sprzedaży na rzecz żołnierzy polskich w armii rosyjskiej, we Francji i na froncie wschodnim w 1916/1917 oraz na Wystawie artystόw polskich zorganizowanej przez Towarzystwo Bratniej Pomocy w 1917. Po I wojnie światowej wzięła udział w oficjalnych wydarzeniach pod egidą odrodzonego państwa polskiego: Wystawie Sztuki Polskiej w Paryżu w 1921 oraz w Wystawie Młodej Polski w 1922, a także w ekspozycjach organizowanych przez Stowarzyszenie France-Pologne w 1924. Pomimo nieobecności w Paryżu podczas II wojny światowej artystka nie zerwała kontaktόw ze środowiskiem polskim stolicy Francji i w 1948 dołączyła do Wystawy artystów polskich rezydujących we Francji w Galerie des Beaux-Arts.
Wytężona praca artystyczna i liczne wystawy, uwieńczone sukcesami pod koniec lat 1920-tych wpłynęły na poprawę sytuacji materialnej artystki. Wyjeżdżała często na południe Francji, m.in. do Saint-Tropez i do Collioure. W 1927 roku uzyskała obywatelstwo francuskie. W 1930 przeprowadziła się do willi, zaprojektowanej przez wybitnego francuskiego architekta modernistę Auguste’a Perreta. Niestety, malarka niedługo cieszyła się swoim nowoczesnym domem-pracownią. Światowy kryzys zmusił ją do jej wynajęcia już w 1934.
Po wybuchu II wojny światowej, ze względu na żydowskie pochodzenie, artystka schroniła się na południu Francji, początkowo w Villeneuve-les-Avignons, a następnie w samym Awinionie. W latach 1942-43 uczyła sztuk plastycznych i historii sztuki w miejscowym Collège Sainte-Marie. Powstały wόwczas liczne pejzaże, przedstawiające Miasto Papieży i jego malownicze okolice, m.in. Fort Świętego Andrzeja, most Saint Bénézet, Pałac Papieży i Rodan. W 1945 powrόciła do Paryża. Z powodόw administracyjnych nie mogła jednak odzyskać swej willi, i aż do śmierci w 1967 tułała się po rozmaitych pracowniach, żyjąc w bardzo trudnych warunkach, pomimo kilku poważnych, retrospektywnych wystaw.
W początkowym okresie twόrczości fascynował ją symbolizm i stylistyka Szkoły Pont-Aven, m.in. Gauguina i Ślewińskiego. Inspirowała ją też twόrczość Jamesa McNeilla Whistlera. Chętnie posługiwała się szeroką płaską plamą, ktόrej kształt podkreślała ciemnym konturem. Pόźniej jej stylistyka zbliżyła się do sztuki Vincenta Van Gogha, Paula Cézanne’a, a także – w malarstwie portretowym – Edouarda Vuillarda. Bacznie obserwowała ewolucję paryskiej sceny artystycznej, eksperymentowała z kubizmem i fowizmem. Z czasem zmierzała w kierunku ekspresjonizmu, komponując obrazy o chropowatej, bogatej fakturze i żywych kolorach, często o charakterze monumentalnym, malowanych we własnym, indywidualnym, wyraźnie rozpoznawalnym stylu. Obok portretόw i pejzaży malowała też kompozycje figuralne i martwe natury. Była autorką prac olejnych, akwarel, rysunkόw i grafik. Prowadziła także działalność pedagogiczną w zakresie malarstwa i rysunku.
Pokazywała swoje prace na licznych wystawach zarόwno zbiorowych, jak i indywidualnych. Te ostatnie odbywały się często w prestiżowych galeriach: w Barcelonie u José Dalmau (1911), w Paryżu w galerii Chérona (1918), Billieta (1924), Au Sacre du Printemps (1925), Drueta (1926 i 1928), Cercle Volney (1953), Jean-Claude’a Belliera (1966), a także w Awinionie, Lyonie, Kolonii, Oslo, San Francisco, czy Nowym Jorku. Udział w Wystawie światowej 1937 roku w Paryżu przyniόsł jej złoty medal. W tymże roku artystka odmόwiła przyjęcia francuskiej Legii honorowej. Rzadko, głόwnie w latach 1930, brała udział w odrębnych wystawach sztuki kobiet i nie traktowała ich jako użytecznego narzędzia do rozwoju kariery artystycznej. Jej twόrczość była obiektem zainteresowania wybitnych krytykόw sztuki, jak André Salmon, Mieczysław Sterling, Waldemar George, czy Robert Rey. Państwo francuskie dokonało kilkakrotnie zakupόw jej prac do swoich zbiorόw (1910, 1916, 1930, 1931 i 1937). Dzieła jej znaleźć można w kolekcjach muzealnych we Francji, Hiszpanii, Izraelu i na Ukrainie, a prawdopodobnie także w Rosji. W Polsce zaledwie kilka prac jest w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie, Muzeum Śląskiego, a także Muzeum Okręgowego w Bydgoszczy. Liczne jej dzieła trafiły natomiast do kolekcji prywatnych we Francji, w Hiszpanii, Stanach Zjednoczonych, Niemczech, Izraelu, i in. W Polsce największy zbiόr jej prac to kolekcja Bolesława i Liny Nawrockich, ktόrzy zaopiekowali się artystką pod koniec jej życia.
Kariera artystyczna Meli Muter jest przykładem prawdziwego sukcesu. Malarka osiągnęła go dzięki wielkiemu talentowi, wytężonej pracy, niezłomnej woli, uporowi, a także ogromnemu urokowi osobistemu i zdolnościom towarzyskim, ktόre pozwoliły jej osiągnąć poważną pozycję w kręgach międzynarodowej elity intelektualnej i artystycznej Paryża. Nie poddała się nieszczęściom, ktόre dotknęły ją w życiu osobistym. Nieudane małżeństwo, nieszczęśliwe relacje uczuciowe, m.in. z Leopoldem Staffem, czy Rogerem Fry’em, długa, ciężka choroba syna, a pόźniej jego nagła i nieoczekiwana śmierć, tragiczna śmierć ukochanego Raymonda Lefebvre’a w niewyjaśnionych okolicznościach, a nawet smutna starość dotykały ją boleśnie, ale nie były w stanie złamać jej żelaznej woli, ani wyczerpać jej energii życiowej. Historia jej nie oszczędzała: skutki światowego kryzysu 1929 pozbawiły jej dachu nad głową, a także ograniczyły możliwości zarobkowania portretowaniem. Nasilenie się tendencji nacjonalistycznych we Francji w latach 1930-tych nie dotknęło jej osobiście – miała już wόwczas obywatelstwo tego kraju, ale nadwerężyło liberalny charakter życia artystycznego. II wojna światowa to kolejne doświadczenie, podczas ktόrego artystka schroniła się na południu Francji, by uniknąć możluwych nazistowskich represji.
Sukcesy artystka osiągnęła pomimo swej kondycji kobiety, w czasach, ktόre faworyzowały mężczyzn. Osiagnęła je w obcym kraju, ktόry choć sprzyjający artystom, pozostawał trudnym terenem działania dla obcokrajowcόw. Szczegόlnie na początku jej pobytu, kiedy państwo polskie nie istniało i nie mogło prowadzić zagranicznej polityki kulturalnej, mającej na celu wspieranie swoich tworcόw zagranicą. Pomimo tej podwόjnej marginalizacji twόrczość Muter jest jednym z najważniejszych i najpiękniejszych wkładόw polskiej sztuki zapisanej w światowej księdze sztuki.